گنبد سلطانیه زیباترین و بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان
آوای میهن نیوز- مهران حبیبی- به استان زنجان و شهر سلطانیه خوش آمدید. استان زنجان یکی از مناطق تاریخی کشور ایران می‌باشد؛ اهمیت این موضوع را کاوش‌های باستانی و آثار مکشوفه تاریخی، دیرینگی و قدمت آن را نشان می‌دهد. سلطانیه یکی از شهرهای قدیمی و کهن استان رنجان می‌باشد. سلطانیه با وسعتی حدود ۱۵۶ هکتار در ناحیه مرکزی متمایل به غرب استان زنجان، در ۴۰ کیلومتری جنوب خاوری استان زنجان قرارگرفته است که از شمال به طارم علیا از شرق به حومه ابهر، از جنوب و جنوب غربی به شهرستان خدابنده و از غرب به شهر زنجان منتهی می‌شود. در این پست تاریخچه و دلیل ساخت بنای گنبد سلطانیه، معماری، مکان های گردشگری نزدیک به گنبد سلطانیه و آدرس گنبد سلطانیه ارائه‌شده است. می‌توان گفت سلطانیه؛ قلب تپنده گردشگری زنجان می‌باشد.
شهر سلطانیه در دل خود بناهای تاریخی و آثار تاریخی فراوانی جای‌داده است. گنبد سلطانیه گنبدی منحصربه‌فرد در جهان به شمار می‌آید. گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان در این شهر ساخته‌شده است؛ که در ساخت کلیسای سانتا ماریا ازنظر ساختار از گنبد سلطانیه الگوبرداری شده است.
قرارگیری شهر سلطانیه ازنظر جغرافیایی
سلطانیه با وسعتی حدود ۱۵۶ هکتار در ناحیه مرکزی متمایل به غرب استان زنجان، در ۴۰ کیلومتری جنوب خاوری استان زنجان قرارگرفته است که از شمال به طارم علیا از شرق به حومه ابهر، از جنوب و جنوب غربی به شهرستان خدابنده و از غرب به شهر زنجان منتهی می‌شود.
سرچشمه رودخانه زنجان رود از شمال مرکز بخش سلطانیه بوده و به‌طرف زنجان ادامه پیدا می‌کند. کوه‌های هادچه، ساری‌داش در جنوب، کنک‌دره و قره‌داش در جنوب شرقی و کوه‌های یان‌بلاغ و آغ‌داغ در شمال و جنوب این بخش قرارگرفته‌اند.
تاریخچه شهر و گنبد سلطانیه
پایتخت ۷۰۰ ساله ایران، روزگاری خاستگاه شاهان و امرای ایلخانی بود و مغولان که تحت تأثیر فرهنگ ایران قرارگرفته بودند.در این شهر آثاری از هنر و معماری را به یادگار گذاشتند.هرچند که خیانت‌ها و جنایت‌های این قوم فراموش‌شدنی نیست.
تصویری قدیمی از سلطانیه
پس از حمله هلاکوخان به اسماعیلیه و سپس بغداد و انقراض خلافت عباسیان در بغداد، ایران مرکز حکومت ایلخانان مغول گردید.پادشاهان ایلخانی مقر خود را در شهر سلطانیه و مراغه و تبریز قرار داده بودند.شهرهای سلطانیه، مراغه و تبریز مقر پادشاهان ایلخانی قرار گرفت.غازان خان و دیگری الجایتو (الجایتو) مشهور به سلطان محمد خدابنده معروف‌ترین پادشاهان سلسله ایلخانی بودند.حکومت ایلخانان از سال ۶۵۴ تا ۷۵۰ هجری قمری دوام یافت.قابل‌ذکر است که شهر تاریخی سلطانیه به سال ۷۰۴ هجری قمری توسط الجایتو بناشده.و آثار مهم آن شهر تاریخی هنوز پابرجا می‌باشد.
در خصوص تاریخچه شهر سلطانیه و گنبد آن آمده است:
هنگامی‌که ارغوان خان – پسر آباقا خان -چهارمین ایلخان مغول بر اریکه سلطنت تکیه زد،تصمیم گرفت در محل سلطانیه فعلی شهری بنا کند.بدین رو دستور داد «قلعه‌ای که دور باروی آن ۱۲ هزار گام باشد،از سنگ تراشیده بسازند». ارغون پس از ساختمان این قلعه، درحالی‌که هنوز نیمه‌کاره بود در آن مسکن گزید.و به سال ۶۹۱ ه. ق درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد.غازان خان – جانشین وی – از پیگیری کار پدر منصرف شد و متوجه تبریز و احداث محله شنب غازان شد.
به حکومت رسیدن الجایتو
با به حکومت رسیدن الجایتو به سال ۷۰۲ ه. ق کار ساخت شهر سلطانیه از سر گرفته شد.وی دستور داد شهری بسازند که دور آن ۳۰ هزار گام باشد.همچنین قلعه‌ای کوچک به مساحت ۲۰۰۰ گام که با حصار و ۱۶ برج در برگرفته می‌شد.عرض دیوارهای قلعه به‌اندازه‌ای بود.که چهار سوار به‌آسانی می‌توانستند در کنار هم بر روی آن حرکت کنند.الجایتو همچنین امر کرد آرامگاه باشکوهی برای وی بسازند.الجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان، آرامگاه رفیع و باشکوهی برای خود بسازد.به همین جهت برای برپایی این آرامگاه، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند.تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند.
اولجایتو که شخصاً پایبند به عقیده مذهبی نبود، برای ادامه حکومت ننگین خود مذهب و مکتب والای اسلامی را بهانه‌ای قرار داده و خود را مسلمانی متعصب جلوه‌گر ساخت، در این رابطه طرحی داد ارتجاعی، مبنی بر ایجاد بنای باشکوهی که قبور ائمه اطهار (ع) را بر این محل انتقال دهد. هدف از کار پر کردن شکاف‌ها و خلأ بین خود و مردم بود. با توجه به این رفتار فریبکارانه و موذیانه دستور ساخت بنای بزرگ گنبد سلطانیه را صادر کرد. هرچند که بعد از اتمام بنا این فکر اولجایتو تحقق نیافت و این کار او مورد اعتراض و مخالفت شدید رهبران مذهبی و مردم قرار گرفت.
از بناهای بسیار عظیم و تاریخی اسلامی شاید با شکوهترین آنها نی توان به گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان اشاره کرد. همان‌طور که قبلاً اشاره شد این بنا در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده (اولتایجو) به تاریخ ۷۰۳ ه.ق. احداث شد. ساخت این بنای منحصربه‌فرد حدوداً ۱۰ سال طول کشید و در سال ۷۱۳ ه.ق. به اتمام رسید. اکنون این بنای عظیم بیش از ۷۰۰ سال هست که سر فرازانه بر پای خود ایستاده و گذر زمان و تاریخ را نظاره‌گر است. گنبد سلطانیه نمونه‌ای از هنر و قدرت معماران و مهندسان ایرانی را در زمان‌های گذشته را نشان می‌دهد.
سازندگان بنای سلطانیه
علیشاه تبریزی ورشیدالدین فضل اله نام داشتند. تاج‌الدین علیشاه جیلانی معروف به خواجه تاج‌الدین علیشاه وزیر سلطان محمد خدابنده اولجایتو و سلطان ابوسعید بهادرخان بود که برخی از منابع، اصالت وی را تبریزی و برخی گیلانی می‌دانند.
مشخصات ساختمان گنبد سلطانیه
این ساختمان تاریخی ۸ ضلعی که طول هر ضلع آن ۱۷ متر و عرض جرزها ۷ متر با سه‌طبقه و یک سردابه و جمعاً دارای ۳۲ اتاق که به‌صورت غرفه و ایوان ساخته‌شده است؛ که این شبکه‌بندی موجب لطافت و سبکی در عین عظمت گردیده است.
ساختار ایستایی گنبد سلطانیه مسئله‌ای است که در این مقوله موردتوجه است. محاسبات استاتیکی که در سطح کلی از این بنا به آمده، نشان می‌دهد که کلیه اجزا این بنا با محاسبات دقیق اجراشده و عرض جرزها و ایوان‌ها دقیقاً با توجه به مؤلفه‌های رانش در زاویه ۴۵ درجه انتخاب‌شده است. اتصالات اجزاء ساختمان، با تنه و شاخه‌های درخت کاج انجام‌گرفته است؛ که این عناصر در نیروهای کششی نقش آرماتور در ساختمان‌های کنونی را دارد. ابعاد و طول این درختان بر اساس محاسبات انتخاب و به خدمت گرفته‌شده است.
مشخصات گنبد سلطانیه ازلحاظ معماری
گنبد سلطانیه با مشخصات و مختصات منحصربه‌فردی با ۵۲ متر ارتفاع و ۲۶ متر دهنه قوس و ۷ متر پهنای جرزها و پی‌ها و پلانی هشت‌ضلعی، این بنا را یکی از عظیم‌ترین بناهای حال حاضر جهان به شمار می‌رود؛ که بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد.
پی‌سازی ساختمان گنبد سلطانیه
پی‌سازی این بنای عظیم، جالب‌توجه است، بدین معنی که بدوا تصور می‌شود که پی‌سازی در این بنا باید عریض و طویل باشد، لکن ابعاد پی که از لاشه‌سنگ ساخته‌شده حداکثر به ارتفاع منهای یک متر بر روی خاک بکر گذاشته‌شده، مطالعات بر روی خاک نمایانگر آمادگی خاک برای بار گزاری متراکم است که بدون شک این پدیده فیزیکی در قرن هشتم هجری قمری برای مهندسین و معماران ایرانی شناخته‌شده و تنش مجاز خاک برای محاسب در این بنا روشن‌شده است. کما اینکه در اندازه‌گیری‌های اخیری که در محل انجام‌گرفته نظر فوق را تائید نموده است.
مناره‌ها
در طبقه سوم هشت مناره یاموذنه بسیار زیبا با پلان ۸ ضلعی تعبیه‌شده. این مناره‌ها علاوه بر زیبایی موجب کاهش نیروهای رانشی گنبد و تبدیل آن به نیروهای فشاری و انتقال آن به پی‌ها و جرزها که ازنظر ساختاری مقاومت امری ضروری بوده که حائز اهمیت می‌باشد. داخل این مناره‌ها پلکان‌های مارپیچی ساخته‌شده است. این پلکان‌ها ۳ طبقه را به هم متصل می‌کند.
دهلیز ساختمان
در طبقه دوم بنا دهلیز بسیار زیبایی ایجادشده است؛ که دورتادور بنا پیچیده شده است. این دهلیز غرفه‌های هشتگانه را به یکدیگر متصل می‌سازد. سبک آجرکاری و تزئینات در این دهلیزها متفاوت و مختص به خود می‌باشد. این دهلیزها در اواخر دوران قاجاریه به لحاظ ایجاد مقاومت در بنا، تماماً با استفاده از آجر و ملاط گچ پرشده بود که در سال‌های اخیر تمامی آنها برداشته‌شده و ارتباط غرفه‌ها فراهم‌شده است.
سردابه گنبد سلطانیه
همان‌طور که قبلاً اشاره شد، هدف اولجایتو از ساخت این بنا آوردن قبور ائمه اطهار (ع) و درنتیجه نزدیک‌تر کردن مردم به حکومت بود؛ که این سیاست پلید او شکست خورد. بعدازآن اولجایتو تصمیم گرفت که این بنای عظیم را به‌عنوان آرامگاه خود اختصاص دهد. به همین منظور محراب بزرگی به نام تربت‌خانه و یک سردابه به‌صورت الحاقی به بنا افزود.
تزئینات بنا
تزئینات اولیه بنا که کلمات محمد (ص) و علی (ع) در ترکیب‌بندی مختلف و عملکردهای متفاوت در اجزاء بنا تعبیه‌شده است. گنبد سلطانیه ازنظر تزئینات داخلی محل آموزش و دانشگاه هنرمندان و مرحله نهایی معماری اسلامی ایران را تشکیل می‌داده و شاگردان این مکتب هرکدام در اقصی نقاط ایران به خلق آثار ارزنده توفیق یافته‌اند، تزئینات بنا را می‌توان با عنایت به مصالح و نوع آن به ترتیب ذیل تقسیم‌بندی نمود.
تزئینات آجری
ابتدا تزئینات آجری که به‌طورکلی عنصر آجر، نقش اصلی و اساسی را در این بنا ایفاء نموده است؛و تاروپود بنا از آجر، اجرا گردیده و آجرها از نوع ختایی به ابعاد ۵۰×۲×۲۰ سانتیمتر به سبک قالبی و استامپی به خدمت گرفته‌شده‌اند.آجرهای قالبی در کار گره‌های تند، در سه ایوان، جنوبی، شرقی و شمال غربی بکار رفته و دارای نقوش بسیار متنوع و پیچیده است.که این نقوش عبارت‌اند از شش و پنج و یا شش بند.پا باریک، سورمه دون، سلی، ستاره ایرانی که داخل این آجرها با نقوش اسلیمی.کل بته، با تلفی قاتی متنوع نقش بسته‌اند، دهلیزهای طبقه اول بال و غرفه‌های طبقه دوم آجرهای نوک‌تیز.به سبک رگ چین قرارگرفته که در اصل آجرها کمپزسیون محمد (ص) و علی (ع) و نقوش اسلیمی به سبک قالبی حک‌شده‌اند.
تزئینات آجری و اسماء الله
از تزئینات آجری بسیار زیبا، مقرنس‌کاری آجری و آجرهای پیش‌بر است که کلمات و اسماء الله را نمایش می‌دهد.و نموداری از دقت عمل و ظرافت کار هنرمندان ایران است.از دیگر تزئینات آجری سبک آلت و لغت است که آلت کار از آجر انتخاب‌شده است، قابل‌توجه است.که مواد آجرها ترکیبی است از سلی کات آلومینیوم، خاکستر با پودر سیلیس که در کوره‌های و اکسیژن، پخته‌شده‌اند.عنصر گچ یکی دیگر از عوامل تزئینی است.شکل‌پذیری آن با اندیشه هنری هنرمندان درهم‌آمیخته و موتیفهای ارزنده‌ای را ایجاد کرده است.این عنصر زمانی به‌صورت زنده و پخته و گاهی در حالت مرده و خام در پشت‌بند تزئینات و کتیبه‌ها در سبک‌ها و فرم‌های متنوع من‌جمله تزئینات گچی قالبی و گچ‌بری‌های ارزنده در انواع مختلف با تکنیک روش حکاکی، نقاری و الحاقی مورداستفاده قرارگرفته‌اند.
تزئینات ایوان
تزئینات سقف ایوان‌های هشتگانه از نوع کچکاری بروش حکاکی است.و طرح سقف‌ها عموماً از موتیفی بنام شمسه منشعب می‌شوند.و نقوش داخلی آنها طرح‌های اسلیمی و گل‌بوته‌ها با ترکیباتی از کلمات محمد (ص) و علی (ع) و طرح‌های هندسی و موتیف های پنج و شش.تکه و سنی زینت داده‌شده است. در این بنا هنرمند خطاط نیز همچون دیگر هنرمندان، ذوق و سلیقه خود را در هر چه‌بهتر مطرح نمودن خویش دست به عمل بازیده و خطوطی جاویدان از خود به یادگار گذاشته است.
خطوط کوفی و خطوط اسلامی در تزئینات
در این بنا تقریباً همه نوع خطوط اسلامی بکار گرفته‌شده، خطوط کوفی مشجر، کوفی معقل، خط نستعلیق و بالاخره خط جلی باظرافت هر چه‌بهتر و بیشتر احساس و عواطف بیننده را تحت‌الشعاع قرار داده و به خود جلب می‌نماید؛ و موضوع متون بدون استثناء آیات قرآن و کلماتی در رابطه؛ عقاید مذهبی است؛ که در این میان کمپوزیسیونهای محمد (ص) علی (ع) کلمه الله نمونه بدیعی از هنر معماری خطاطی را عرضه می‌نماید. کوفی معقل یا خط بنایی در این بنا به اوج شکوفایی خود رسیده و در ایوان شرقی جمله سبحان‌الله با زیبایی خاصی طراحی و اجراشده است. که کلمات در آن از رگ چین و راسته خفته ظاهرشده‌اند.
نقوش اسلیمی در تزئینات بنا
عنصر گچ به دلیل شکل‌پذیری موردتوجه و اقبال معماران و هنرمندان قرارگرفته و در این بنا به سبک‌های متفاوت و بروش استامپی، تخمیری، گچ‌بری‌های متنوع و پیچیده‌ای در دهلیزهای ارتباطی و ایوان‌های هشتگانه به‌صورت کمپوزیسیونهای محمد (ص) و علی (ع) و گل پته‌های اسلیمی و خطوط هندسی به خدمت گرفته‌شده، تنوع نقوش و خطوط با این عنصر و موتیف های یادشده در زوایا و جای‌جای آن، این بنا را در ردیف جالب‌ترین بناهای اسلامی جای‌داده است. این گچ‌بری‌ها با کاربرد رنگ‌های متنوع جلوه خاصی به تزئینات بخشیده است.
استفاده از کاشی کاری در تزئینات
کاشی‌کاری گنبد سلطانیه به سبک معرق که یکی از دقیق‌ترین و ظریف‌ترین کاشی‌کاری در فرهنگ معماری ایران اسلامی است،انتخاب‌شده.و این کاشی‌ها در رنگ‌های سفید،فیروزه‌ای، سیاه و سبز روشن اجراشده و نقوش آن از تنوع خاصی برخوردار است.و این نقوش به‌صورت اسلیمی‌های متعدد، خطوط هندسی و ستاره ایرانی به سبک معرق تخمیری کار گذاشته‌اند.کاشی‌کاری گنبد سلطانیه و مناره‌های هشتگانه همچون آسمان آبی سلطانیه فیروزه‌ای‌رنگ بوده.و با تلفیق در آن عظمت توصیف‌ناپذیری را به بیننده القاء می‌نماید.پا طاق گنبد از تزئینات با کلمات اسماء الله و محمد (ص) و علی (ع) به خط کوفی معقل آراسته‌شده.و پنج موتیف تزئینی به شکل ترنج در جبهه شمال غربی اجزاء شده است.در ارتباط با کاربرد چوب در این بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست.
تزئینات با کاشی در گنبد سلطانیه
توصیف عمومی بنا در متون تاریخی حکایت از درب‌های بسیار گران‌قیمت و آهن‌کوب با پنجره‌های زیبا دارد.که احتمالاً به لحاظ نفاست در ادوار گذشته به یغما برده شده است.تنها آثار چوبی دست‌اندازهای غرفه‌های هشتگانه است که با تزئینات زیبایی در طبقه اول بنا کار گذاشته‌شده.قرینه‌های این دست‌اندازها در ایوان‌های طبقه دوم که با فضای باز در ارتباط می‌باشد از سنگ حجاری‌شده استفاده گردیده است.
تزئینات این بنا شامل سه دوره است
به‌طورکلی سه دوره تزئیناتی در این بنا قابل‌تشخیص می‌باشد.ابتداء تزئینات اولیه است.که با پیشرفت کار ساختمانی اجراشده و مربوط به زمانی است.که ساختمان از برای مدفن مولای متقیان و ائمه اطهار (ع) اختصاص داشته.این تزئینات عموماً مذهبی و مقداری ساده‌تر از تزئینات دوره بعدی است.در تزئینات دوره دوم که پس از اتمام کارهای ساختمانی انجام‌گرفته.فرم تزئینات تغییر داده‌شده و با اجرای این تزئینات قسمت اعظم کارهای قبلی مدفون گشته.و این تغییرات متعلق به دوره‌ای است که با انتقال اجساد مطهر ائمه مخالفت شده.و بنا به‌عنوان آرامگاه به اولجایتو اختصاص داده‌شده است.
تزئینات دوره سوم مربوط به کارهای دوران صفویه است که تزئینات اولیه دستخوش آمال سیاسی شده.و با لایه‌ای از گچ صاف اندود گردیده و بر روی آن نقوش ساده‌ای طراحی‌شده.که نقش قالی‌های اردبیل را تداعی می‌کند.
بناهای الحاقی تربت خانه و محراب در دوره دوم تزئینات
نفیس‌ترین و زیباترین قسمت گنبد تاریخی سلطانیه، بنای الحاقی تربت‌خانه و محراب می‌باشد.که این قسمت و سردابه آن در دوره دوم احداث‌شده است.سرتاسر این بنای الحاقی از درون با کاشی‌های مطلی و بسیار زیبایی مزین بوده است.که تماماً به غارت رفته و در موزه‌های هنری عالم جای گرفته‌اند.خوشبختانه در خاک‌برداری‌های اخیر تنها یک نمونه از این کاشی‌ها کشف و حفاظت‌شده است.محراب بسیار عالی در ضلع جنوبی بنا در راستای قبله ایجادشده.که متأسفانه تزئینات آن ازمیان‌رفته و همین نفاست موجب تخریب و ویرانی بنا را فراهم نموده است.
تربت خانه گنبد سلطانیه
بدیهی است که آنچه گفته شد توصیف بسیار جزئی و خلاصه‌ای از مشاهدات نگارنده می‌باشد.و در حد معرفی بک بنای تاریخی، خلاصه کلام آنکه گنبد سلطانیه نمونه بدیعی از تمدن، دانشگاهی از فرهنگ معماری نمایشگاهی از تفکر، سلیقه و ذوق هنرمندان و اندیشمندان این مرزوبوم را به معرض نمایش گذاشته است.
سبک طراحی و ساخت بنای ساختمان سلطانیه
در سیستم کلی تقلیدی از سبک‌های معماری دوران سلجوقی است و با تفاوت‌هایی که مشخصاً در این قابل تشخیص است.ایوان‌های پهن و کوتاه دوران سلجوقی به ایوان‌های بلند تبدیل‌شده.و بجای دیوارهای باربر، سنگینی بنا به جرزهایی که درگی بنا تعبیه‌شده انتقال شده‌اند.و دیوار نقش حائل را دارد.سبک معماری رمانس و گوتیک در اروپا که تقریباً با سبک‌های معماری سلجوقی و ایلخانی در ایران قابل‌مقایسه است.
کلیسای سانتا ماریا دلفوریه (کلیسای مریم) الهام گرفته از بنای گنبد سلطانیه
معماری گنبد سلطانیه الهام‌بخش، معماری سبک گوتیک گردیده، از بناهای سبک گوتیک که مشخصاً از معماری سلطانیه تقلید نموده، کلیسای سانتاماریا دلفیوره (کلیسای مریم مقدس) در فلورانس ایتالیاست که ۱۰۰ سال بعد از اتمام سلطانیه توسط برونلسکی و گیلبرتی احداث‌شده است.
سایر آثار تاریخی و دیدنی شهر سلطانیه
مدرسه و مقبره سلطان چلبی، بقعه ملا حسن کاشی، قلعه شهر سلطانیه، چمن مشهور سلطانیه و چشمه شاه بلاغی می‌باشد.
چگونه به سلطانیه برویم
برای سفر به این شهر و بازدید از گنبد سلطانیه ابتدا می بایست به استان زنجان سفر کنیم. شهر سلطانیه در فاصله ۴۰ کیلومتری از زنجان قرار دارد.
سخنی با خواننده عزیز
همان‌طور که قبلاً اشاره کردیم استان زنجان دارای مکان‌های تاریخی و گردشگری بسیاری است.یکی از اماکن مهم گردشگری مجموعه بازار بزرگ زنجان می‌باشد.این بازار دارای کاروانسراها و حمام‌ها، مساجد و راسته‌های بسیار دیدنی و زیبایی است.در صورت سفر به شهر زنجان حتماً از این بازار تاریخی دیدن فرمایید.
امیدواریم مطالب مندرج شده برای شما مفید واقع‌شده باشد.هرچند که در دنیای مجازی نمی‌توان حس و حال بازدید واقعی را ایجاد کرد.در پایان از شما خواننده عزیز خواهشمندیم.اگر در مورد این پست و یا سایر مطالب سایت.اطلاعات تکمیلی اعم از عکس یا فیلم یا اطلاعات جدید به‌صورت متنی و غیره.دارید لطفاً با گروه هورا تور در میان بگذارید. تا بتوانیم اطلاعات جامع‌تری در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهیم.از اینکه سایت هورا تور را انتخاب کردید ممنون هستیم.
*منابع
کتاب تاریخ زنجان – نوشته هوشنگ ثبوتی – انتشارات اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان
