چاقوسازی، سنتی که به سایه می رود !
آوای میهن نیوز: صنعت چاقو سازی از رشته های ماندگار و تاریخی استان زنجان محسوب می‌شود که نیازمند توجه جدی و حمایت بیشتر از سوی متولیان امر است.
سابقه صنعت چاقوسازی در ایران را در زمان هایی باید جستجو کرد که داشتن سلاح سرد از ضروریات زندگی هر فرد به شمار می‌رفت که یکی از قدیمی‌ترین مناطق سکونت ایران که قدمت آن به هزاره‌ی ششم می‌رسد، تپه سیلک کاشان است.
قدیمی‌ترین آثار بدست آمده از این مکان که از جنس سنگ اعلام شده و از آن جمله می‌توان چاقوهایی با دسته هایی از استخوان و تیغه‌ای از سنگ چخماق که متعلق به ۴۲۰۰ ق.م. را نام برد.
با ورود سلاح گرم به بازار بتدریج حمل و استفاده از سلاح سرد منسوخ شد و صنعت شمشیرسازی نیز رو به افول می‌رود و در حد چاقوسازی و ساخت اشیاء برنده مورد نیاز روزمره زندگی به حیات خود ادامه می‌دهد و یکی از شهرهایی که صنعت چاقوسازی و ساخت اشیاء برنده را حفظ کرده و بیشترین شهرت و معروفیت را در ایران دارد، شهر زنجان است.
صنعت چاقوسازی در زنجان بطور قطع ماحصل عواملی چون موقعیت جغرافیایی و نقش زنجان در جنگهای مختلف تاریخی (قبل از اسلام و بعد از اسلام)، موقعیت سوق‌الجیشی زنجان نسبت به استانهای همجوار، قرار گرفتن بر سر تمدنهای شرقی، غربی و نزدیکی به فلات مرکزی، فراهم بودن مواد اولیه و معادن غنی آهن و مس و . . . است.
در بررسی‌های به عمل آمده و با توجه به شواهد و مدارک، به طور قطع اعلام تاریخ دقیق و مشخص زمان شروع این صنعت در استان زنجان مقدور نمی‌باشد اما قدیمی‌ترین چاقوی به دست آمده از مجموعه‌ی مردان نمکی در معدن نمک چهرآباد ( روستای حمزه‌لو ) متعلق به هیجده قرن پیش از میلاد است که همه آنها داس و ابزار جنگی انسان‌های اولیه را به کمر داشتند و همین موضوع تاریخچه این ابزار در زنجان را به شش‌هزار سال عقب برد. زنجان حتی پایتخت سلاح‌سازی در زمان هخامنشیان بوده است. در کل این صنعت در استان زنجان قدمت دیرینه‌ای دارد.این چاقو دارای دسته‌ای از شاخ بز و طول آن ۱۱ سانتی‌متر که با استفاده از دو میخ پرچ به تیغه‌ای متصل گردیده و طول تیغه ۵/۸ سانتی‌متر اندازه‌گیری شده که تیغه آن مقداری زنگ زده است.غلاف این چاقو از جنس چرم بوده و با بندی از جنس چرم به لباس وی متصل بوده، طول غلاف ۵/۱۵ سانتی‌متر می‌باشد و در عرض آن شکافی تعبیه شده که احتمالاً وسیله‌ای شبیه گوش‌پاک‌کن یا نوعی سنجاق در آن جاسازی شده که چاقوی مزبور را می‌توان به عنوان اولین و قدیمی‌ترین سند موثق به دست آمده در خصوص صنعت چاقوسازی زنجان نام برد.
صنعت ‹‹ چاقوسازي›› در زنجان سابقه طولاني دارد، ولی بعد، از دوره صفويه است كه رونق چشمگيري در اين زمينه يافته است. مع‌الوصف با ويژگي هائي كه هم اكنون مورد نظر ماست از يك قرن پيش به اين طرف تحول و دگرگوني يافته است.
در دوره صفويه استاداني مثل عبدالغفار سكاك بوده‌اند كه در اين راه زحمت فراوان كشيده‌اند، اين استاد كه پيشواي ديني بوده چاقوسازي نيز ميكرده است. از استاداني كه از يك قرن پيش بوده‌اند اطلاع چندان دقيق در دست نيست، قدر مسلم اين استادان چاقوهائي از شاخ گاو، بز و بزكوهي با تيغه فولادي ولي نه چندان ظريف مي‌ساخته اند.
اگر چه ما در راین کرمان، غرب کرمانشاه، قم و همدان نیز برندهای معروف چاقوسازی را داریم اما هیچکدام از آنها به زیبایی و با کیفیت چاقوهای زنجان نیستند به همین دلیل قدرت رقابت با چاقوهای زنجان را ندارند.
در این زمان به دلیل اهمیت چاقوسازی وبرند چاقوسازی زنجان به سراغ شهروند ارشدی رفتیم که ۴۵ سال است در صنعت چاقوسازی مشغول فعایت است با اسماعیل نوری که متولد ۱۳۲۹ است و از سال ۱۳۴۰ در حرفه چاقوسازی روزگاران متفاوتی تجربه کرده است به گفتگو نشستیم که در ادامه باهم می خوانیم.
**در زمانی که شما وارد صنعت چاقوسازی شدید و به عنوان شاگرد به یادگیری این صنعت پرداختید، چاقوسازی چه نوع صنعتی به شمار می‌رفت و چند استادکار چاقوساز در زنجان وجود داشت؟
-زمانی که من مشغول یادگیری چاقوسازی شدم و به اصطلاح شاگرد چاقوساز شدم، در زنجان حدود ۶ تا ۷ چاقوساز وجود داشت و از طرفی چون در آن زمان فروش چاقو کم بود، کسی از این صنعت و یادگیری آن استقبال نمی‌کرد.
**از استادان چاقوسازی که در نزد آنها به یادگیری صنعت چاقو پرداخته‌اید، کسی را به خاطر دارید؟
– یکی از اساتیدی که در صنعت چاقوسازی شهره بود و من نیز افتخار شاگردی او را داشتم، زنده‌یاد آقای حسین بحری بودند که متاسفانه یک ماه پیش از این دیار خاکی خداحاظی کردند و به دیار باقی سفر کردند. در آن زمان مغازه‌های چاقوسازی در محل پاساژ تهران امروز بود و من حدود ۱۰ سال با این استاد برجسته صنعت چاقوسازی کار کردم و از سال ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۵۰ در نزد وی مشغول به چاقوسازی بودم. مرحوم بحری، استاد بسیار معروفی بود.
**آیا چاقوسازی جزء مشاغل سخت است یعنی فراگیری آن مشکل است؟ در گذشته و حال این شرایط چگونه بوده است؟
-در گذشته که بنده شاگرد بودم، ما ۵ تا ۶ شاگرد بودیم که دوست داشتیم چاقوسازی را یاد بگیریم اما هیچکدام از دوستان ما، نتوانستند در این صنعت بمانند و آن را بطور کامل فرا بگیرند در واقع این شغل ظریف‌کاریهای خاص خودش را دارد که نیاز به علاقه و تلاش مضاعف دارد و تا علاقه نداشته باشی، نمی‌توانی آن را یاد بگیری.
**در زمانی که شما به عنوان شاگرد در حال یادگیری چاقوسازی بودید، آیا چاقوهای دست‌ساز زنجان از سوی سایر استانها و شهرها هم مورد استقبال قرار می‌گرفت و فروش داشتید؟
-در آن روزها تعدادی از مشتری‌های ما از شهرستانهای دیگر بودند اما در کل برای زنجان چاقو می‌ساختیم و خود استادکاران چاقوهایشان را به شهرستانهای دیگر می‌بردند تا بفروشند اما امروزه این روند تغییر کرده و از نقاط مختلف چاقو سفارش می‌دهند و توریست‌ها نیز خرید می‌کنند.
**در گذشته آلیاژها و ابزارهای مورد نیاز چاقوسازی چگونه بود؟ و امروز این شرایط چه تغییری کرده است؟
-در آن زمان ابزارها و آلیاژها از کیفیت مناسب و بهتری برخوردار بودند و با دست، چاقوها ساخته می‌شد اما اکنون اکثر چاقوها با دستگاه ساخته می‌شوند و این صنعت به سمت ساخت چاقوهای دم‌دستی مثل چاقوی میوه‌خوری و کاردهای آشپزخانه رفته است.
**آیا شما هم در ساخت چاقوها از دستگاههای خاصی استفاده می‌کنید؟
-خیر. من همواره با دست چاقو می‌سازم و تمام ابزارآلاتی که استفاده می‌کنم، دست‌ساز خودم است.
**آیا هنوز آبکاری سنتی در زنجان صورت می‌گیرد؟
-اکنون به ندرت مغازه چاقوسازی پیدا می‌شود که کوره دستی داشته باشند و آبکاری انجام دهند و در این صنعت استادکاران انگشت‌شماری باقی مانده و متاسفانه این روش در صنعت چاقوسازی در حال فراموشی است اگرچه تولید فراوان است اما همه آنها توسط دستگاه ساخته می‌شود.
** گردشگران خارجی در گذشته نسبت به چاقوی زنجان چه رویکردی داشتند؟
-در گذشته وقتی خارجی‌ها به خصوص گردشگران آمریکایی به زنجان می‌آمدند ابتدا آدرس کریم آذری چاقوساز معروف را می‌پرسیدند و وقتی سوال می کردیم با ایشان چه کاری دارند، می‌گفتند در آمریکا چاقوهای دست‌ساز ایشان معروف است و به قول امروزی‌ها چاقوی کریم آذری یک برند شده بود و بسیاری از گردشگران چاقوهای دست‌ساز این استاد را می‌خریدند. در آن زمان یک چاقو ۱۷۰۰ تومان به آنها فروخته می‌شد و این درحالی بود که یک خانه ویلایی با متراژ بالا در سعدی وسط زنجان قیمتش تنها ۹۰۰ تومان بود. با مقایسه می‌بینید که ارزش چاقوی زنجان بسیار بالا است چراکه دارای پیشینه و هویت و قدمت است اما متاسفانه این موضوع امروز مورد غفلت و فراموشی قرار گرفته است.
**درحال حاضر چاقوهای دست‌ساز شما با چه برندی معروف است؟
در تیغه چاقوهایم نام اسماعیل نوری حکاکی شده است و کارهای من با این نام شناخته می‌شود.
**وضعیت چاقوسازی امروز را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
-در حال حاضر کسی در این صنعت به صورت سنتی کار نمی‌کند. از زنجانی‌های چاقوساز تعدادی در تهران، کرج و جاهای دیگر مشغول به کار هستند اما در زنجان این تعداد انگشت‌شمار است و تعداد کمی مشغول به کار هستند.
** برای ماندگاری این صنعت چه باید کرد؟
به منظور احیاء و ماندگاری این صنعت سنتی و دیرینه، تعدادی شاگرد جذب کردیم اما نتوانستند در این صنعت بمانند و برای فراگیری این صنعت سنتی و مهم این دیار چندان همتی به خرج نداند. اما همچنان بنده امیدوارم جوانان امروز با شناخت اهمیت یادگیری صنایع سنتی کشور و صنایع دستی استان، وارد این حرفه و شغل شوند و استقبال کنند اگرچه درآمد کم در این حرفه به عنوان یک سرعت‌گیر مانع ورود جوانان به این حوزه می‌شود اما باید سعی کنیم جوانان را علاقمند به حرفه‌آموزی به خصوص در حوزه صنعت چاقوسازی نماییم تا این صنعت دستی محلی و بومی به نسل آینده نیز منتقل شود چراکه درصورت بی‌توجهی چاقوسازی سنتی به فراموشی سپرده خواهد شد.
** در گذشته شرایط و امکانات یادگیری این حرفه چگونه بود؟
-در گذشته امکانات کافی برای یادگیری و ساخت چاقو نبود اما با سختی و تلاش و با همان امکانات ناچیز، چاقوهای خوبی ساخته می‌شد. مثلا برای سیقل دادن چاقو، سمباده نبود و با آجر آنقدر تیغه را سیقل می‌دادیم تا شکل چاقو را به خود بگیرد و در آن روزگاران چون شغل زیادی وجود نداشت، جوانان به سمت چاقوسازی روی می‌آوردند اگرچه بعضی نمی‌توانستند در این صنعت بمانند اما از سوی جوانان مورد استقبال قرار می‌گرفت ولی درحال حاضر جوانان علاقه‌ای به یادگیری صنعت چاقوسازی نشان نمی‌دهند.
**برای ساخت یک چاقوی خوب، چقدر زمان نیاز است؟
-برای ساخت برخی چاقوها تنها به یک روز نیاز است درحالیکه برای ساختن برخی از چاقوها به یک هفته و یا ۱۰روز نیاز به کار است. مثلا کارهایی مانند قلم‌تراش‌ها که برای خطاطان هنرمند ساخته می‌شود و یک دسته و ۶ تیغه دارد نیاز به زمانی تقریبا ۱۰ روزه برای ساختن دارد.
** درحال حاضر شما از اینگونه قلم‌تراش‌ها می‌سازید؟
-امروز چون سنی از بنده گذشته و ساختن اینگونه چاقوها نیاز به زمان و حوصله و ظرافت فراوان دارد، دیگر نمی‌توانم از این سفارش‌ها قبول کنم.
**چند سال است که در این مغازه مشغول چاقوسازی هستید؟
-نزدیک به ۴۰ سال است که این مغازه را دارم البته پس از شاگردی در نزد آقای بحری، چندسالی در تهران مشغول به کار شدم و چاقوسازی می‌کردم و پس از آن به زنجان آمدم و مشغول به کار شدم و پس از مدتی هم در خانه مشغول چاقوسازی بودم و در سال ۵۶ با خرید این مغازه، کار چاقوسازی را در همین‌جا ادامه دادم.
**آیا تعداد چاقوهای ساخته شده توسط خودتان را به خاطر دارید؟
-نمی‌توانم دقیق بگویم ولی از سال ۵۶ به طور مرتب درحال چاقوسازی هستم . همه آنها دست‌ساز خودم است.
**تفاوت چاقوهای جدید و قدیم چیست؟
-چاقوهای جدید به دلیل اینکه سنتی نیست و با دست ساخته نمی‌شود به کیفیت کمتر توجه می‌شود.
**درمورد دسته‌های چاقوها کمی توضیح دهید؟ از چه جنسی هستند و چه کسانی معمولا شفارش خرید چاقوهایی با دسته‌های خاص را می‌دهند؟
-اکثر دسته‌های چاقوها از جنس شاخ گوزن است که به منظور ساخت دسته چاقو تهیه می شود و معمولا مشتریان از نقاط مختلف کشور چنین چاقوهایی راسفارش می‌دهند و معمولا ۵ تا ۷ ماه باید در نوبت بمانند تا چاقوی سفارشی آنها آماده شود و چون این کار دست‌ساز است، با تمایل و شوق صبوری می‌کنند تا چاقوی مورد نظرشان ساخته و آماده شود.
**درحال حاضر صنعت چاقوسازی در بازارهای داخلی چگونه است؟
-متاسفانه الان بازار در سیطره چاقوهای چینی است اما باید این واقعیت راهم مطرح کرد که خیلی از مردم به چاقوهای دستی اقبال بیشتری نشان می‌دهند پس اگر چاقو اسم و رسم و هویت داشته باشد، حتما فروش بیشتری هم خواهد داشت.
**پس وجود چاقوهای چینی در بازار وضعیت بازار را خراب کرده است؟
البته چاقوی چینی زیاد است اما من این گفته را قبول ندارم که چاقوهای چینی بازار را خراب کرده چراکه معتقدم اگر جنس چاقو خوب بوده و دست‌ساز هم باشد، می‌تواند خریدار را جذب کرده و بازار فروش هم داشته باشد.
مشتریان شما چه کسانی هستند؟ آیا مشتری‌های خاصی دارید؟
-اغلب مشتریان ما خوشنویسان و هنرمندان هستند که ارزش چاقوهای دست‌ساز را دانسته و از آن استقبال می‌کنند.
**در پایان، بیان چه نکته‌ای را درخصوص صنعت چاقوسازی مهم می دانید؟
-صنعت چاقوسازی بهتر از این نخواهد شد لذا امیدوارم جوانان علاقمند به حفظ میراث وطنی و صنایع محلی با یادگیری صنعت چاقوسازی، این صنعت را حفظ کرده و چراغ آن را روشن نگه دارند. چاقوسازی به عنوان یک صنعت آمیخته به هنر بسیار ارزشمند است و همه باید سعی کنیم صنایع استانمان را به ویژه در حوزه صنایع دستی همچون چاقوسازی سرپا نگه داریم.
کلام آخر:
ایجاد شرایط و محیط های یادگیری جذاب برای جوانان با رویکرد جذب آنها برای اشتغال پایدار از ضرورت‌های احیا پایداری و رونق این صنعت است یکی از مهمترین علل عدم تمایل جوانان به این صنعت و تولید صرفه مالی در هنگام یادگیری است که می‌توان با ایجاد صندوق‌های حمایتی کارآموزی و تخصیص کارانه ماهانه به کارآموزان به این صنعت رونقی دوباره داده و در راستای اشتغال جوانان گامی اساسی برداشت.
